Эх хэл - Их мэдлэгийн суурь

С.Одонтуяа

Монголчууд эрт дээр үеэс гадаад хэлийг мэдлэгийн түлхүүр хэмээн үнэлж, төвд, хятад, манж хэл дээрх хүн төрөлхтний оюуны хөмрөгийг эх хэл рүүгээ буулгах ажлыг шамдан хийж байлаа. Зуу зуун ботиор яригдах Ганжуур, Данжуур зэрэг хөлгөн судруудыг өвгөд маань өнжин хонон орчуулсан нь өнөө бидэнд хадгалагдан иржээ. Хожим нь орос хэл сурахыг бүх нийтийн үйлс болгож бараг л албан ёсны хоёр дахь хэл болох шахаж байлаа. Одоо цагт иргэд хүүхдүүдээ америк сургууль, англи, хятад, япон, орос хэлний сургалттай сургуулиудад багаас нь сургахыг эрхэмлэх болжээ. Үнэхээр ч гадаад хэлгүйгээр орчин цагийн амьдрал, хөгжлийн хэмнэлтэй хөл нийлүүлэх тухай ярих утгагүй. Гэхдээ үүнд учир бий гэдгийг би аавынхаа ухаанаас олж мэдсэн юм.

Аавын ухаан
Бүх нийтээрээ хүүхдүүддээ орос хэл сургахыг эрмэлздэг, орос сургуульд уралдан өгдөг байсан 1970-аад онд Гадаадтай эдийн засгийн талаар харилцах улсын хорооны даргаар ажиллаж байсан аав минь ээжтэй зөрөн байж бүх хүүхдээ монгол сургуульд өгчээ. Хавь ойрынх нь хүмүүс хачирхан ярьдаг ч байж. Төрийн өндөр албан тушаал хашиж байсны хувьд орос сургуулийн захирал руу ганц утасдаад л хүүхдүүдийнхээ асуудлыг шийдчих боломж байсаар атал яагаад ингэсэн юм бол ? Эгэл даруухан харагдах гээгүй нь л лавтай. Би л лав тэр үед зуслангийн бүх хүүхдүүд орос сургуульд яваад би орос хэлгүй үлдчих гэж байгаа юм шиг санагдахдаа аавдаа гомдоллож л байсан юмдаг. Тэр үед аав минь олон үг ярьсангүй “Миний охин том болоод ойлгоно доо” гэж суусансан. Хожим их сургууль төгсөөд ажил хийж байх үедээ л аавын ухааныг ойлгож билээ. Хар багаасаа гадныхан дунд байж, гадаад хэлний орчинд өссөн найзууд, хамт ажиллагсад маань ихэнх зүйлийг монгол сэтгэлгээ, монгол уламжлал, нөхцөл байдалтай уялдуулан сэтгэх, шийдвэрлэх чадвар, дадал хомс болохыг тэгэхэд л анзаарсан. Монгол хэл дээр анхдагч мэдлэг, мэдээллээ авч байсан хүмүүст монгол орчинд ажиллахад төдийлөн бэрхшээл ажиглагддаггүй. Суурь сэтгэлгээ нь монгол болохоор л тэр байх. Эх хэлээрээ суурь мэдлэг, мэдээллээ олж авсан хүн л эх оронч сэтгэлгээтэй болж төлөвшдөг. Энд л аавын ухааныг ойлгож, биширч билээ. Орос сургууль төгсөөд орост ажилласан хүн надад тэндхийн сэтгэлгээнд дастлаа бас зовсон тухайгаа ярьснаас үүдээд надад “яагаад багаасаа харь хэл сурсан хүнд бидний боддог шиг дардан зам нээгдэхгүй харин ч харилцааны бэрхшээл үүсээд байна” гэдгийг эргэцүүлэх сэдэл төрсөн юм. Боловсролын онолчдын үзэж байгаагаар хүүхэд 12 нас хүртлээ бүх мэдээллийг эх хэл дээрээ авч байж ойлголт, мэдлэгийнх нь суурь баттай тогтдог ажээ. Хэдийгээр 5, 6 настайгаасаа гадаад хэл үзэхэд дуудлага цэвэр, тухайн хэлний мэдрэмж сайтай болж төлөвшдөг ч эх хэл ч үгүй, гадаад хэл ч үгүй (энд би аль нэгэн хэлийг төгс, төрөлх мэт эзэмшихийг ойлгож байна) үлдэх нь олонтаа. Зүгээр сайхан эрлийз сэтгэлгээтэй болчих нь хэвийн үзэгдэл. Монгол хүн байтлаа сарнаас буусан юм шиг энгийн зүйлсийг ойлгож ядаад, гадаад юм уу гэхээр монгол ч юм шиг мушгиж ойлгоод учраа олохгүй явдаг цөөнгүй хүн бол багаасаа харь хэл халтарласан “хагас бэлэн бүтээгдэхүүнүүд” болой.

Хэлгүй бол хөлгүй
Гадаад хэл сурахын ач холбогдлыг үгүйсгэх гээгүй гэдгийг минь уншигч та сайн ойлгож байгаа гэж найдаж байна. Эх хэлээ сайн сурчихаад дараагийн хэл рүүгээ орвол мэдлэг, ойлголт тань илүү баттай байх болно гэж хэлэх гээд байгааг минь бас ойлгоорой. Хүүхэд байгаль дэлхий, орчин тойрон, эх түүх, юмс үзэгдлийн тухай анхдагч ойлголт мэдлэгээ эх хэл дээрээ авч байж цаашид илүү өргөн мэдлэг, мэдээллийг баттай хүлээн авах суурь тогтдог. Сургууль дээрээ л харь хэлний орчинд байгаад гудамжинд гарахаар эх хэлнийхээ далайд “живээд”, зурагт, хэвлэл мэдээлэл нь эх хэл дээр байхад, сурах бичиг нь гадаад хэл дээр байгаад байхад “эрлийз” сэтгэлгээнээс өөр юу ч хүүхдийн балчир оюунд тогтохгүй. Үеийнхэнтэйгээ яг таг ойлголцож, мэдэрч чадахгүй “тарчилж” комплекст орж байгаа цөөнгүй хүүхдүүдийг хараад би сэтгэл эмзэглэж, бид тэдэнд тус болох гээд ус болж байх шиг санагддаг. Хэрвээ хүүхэд тань өсч том болоод “Монгол оронд ажиллаж амьдрах ёсгүй, эсвэл гадаадынхантай л харьцаж, ажиллаж амьдарна” гэж төлөвлөж байгаа бол өөр хэрэг ээ. Тэгвэл хожим ажиллаж амьдрах орчинд нь анхнаас нь сургах, хүмүүжүүлэх хэрэгтэй болно. Би Монгол орондоо ихийг хийж, эх орондоо оюун билгээ зориулах ирээдүйн иргэдийн тухай ярьж байгаа болохоор жаахан туйлшраад байгаа санагдаж болох юм. Хэлгүй бол хөлгүй гэж хэлцэж ирсэн ард түмний үрс гадаад хэлийг сурах ёстой, бүр сайн сурах ёстой. Гэхдээ... Өнөөдөр нийгмийн тодорхой давхаргын гишүүдэд хүүхдээ итгээд өгчихөөр олигтойхон сургалт, орчин бүхий сургууль хуруу дарам байгаа нь үнэн. Багш нарын авч байгаа цалин нь сургахыг зорьж байгаа боловсролтойгоо яагаад ч дүйцэхгүй байгаа өнөөгийн нөхцөлд энэ нь ч аргагүй юм шиг. Иймд бид нар ерөнхий боловсролын сургуулийн орчин нөхцөл, сургалтын хөтөлбөрийн шинэчлэлийг цогцоор нь нэн даруй шийдэх хэрэгтэй нь харагдаж байна. Гайгүй орчин нөхцөл бүрдүүлсэн сургуулиуд нь “хэрэглэгчдийн” шаардлагаар арга буюу “гадаад хэл дээрх сургалттай” болох болно. “Монгол хэл дээр сургалттай” гэчихээр хүүхдээ өгөхөө больчихно гэж эмээдэг бололтой юм. Гэтэл Орчлон зэрэг цөөн сургуулиуд дунд ангиа төгстөл нь эх хэл дээр нь сургалтаа явуулаад, хажуугаар нь гадаад хэлийг сайн сургаж болоод л байна шүү дээ. Эх хэлээ төгс эзэмшсэн хүмүүс л үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх чадвартай байдаг. Ерөнхийлөгч Ф.Рузвельт саа өвчинд дайрагдан тэргэнцэр дээр хадагдсан ч эх хэлээрээ уран яруу илтгэх, сэтгэх чадварынхаа ачаар Америкийн ард түмнийг хөгжилд дэвшилд дагуулж, бэрх цагийг эв нэгдэлтэй туулахад нэгтгэж чадаж байсан. ЮНЕСКО-оос эрхлэн гаргадаг “Курьер” сэтгүүлээс нэгэн нийтлэл уншсан минь санаанд тодхон үлджээ. Бичиг, хэл ярианаас үүдэн тархинд үүсэх хөөрөл, саатлын голомт үндэстэн бүрт харилцан адилгүй байдаг ажээ. Хятад мэт дүрс бичигтэй ард түмнүүд бичиг үсэг ойлгох, ярианы ухах цэгүүд нь тархины урд хэсэг, дагзны хавьд төвлөрдөг байхад монгол мэт залгамал хэлтэй, авиа үсэгтэй ард түмнүүдийн хэл яриа хүлээн авах цэг чамархай орчимд төвлөрдөг г.м. Энэ нь юуг харуулж байна гэхээр монгол сэтгэлгээ монгол хэл, бичгийн орчинд л төлөвшинө. Монголоо гэх сэтгэлтэй хүнийг Монголдоо л бэлтгэхээс биш гаднаас “импортолж” чадахгүй ээ гэсэн үг. 12 нас хүрээд эх хэлний ойлголт, үндсэн сэтгэлгээ нь тогтворжоод ирэхээр л гадаад хэлийг үзсэн шиг үзэх нь зохистой гэдгийг онол, практик харуулаад байна. Амьдралаас зөрөх хэрэггүй. Өнөөдөр нийгмийн хөдөлгөгч хүч, зүтгүүр нь болж яваа шилдэг хүмүүсийн дийлэнх нь эх хэлээрээ анхдагч мэдлэгээ олж авсан хүмүүс гэдгийг хэн ч үгүйсгэж чадахгүй биз. Гэхдээ хэт монголчирхож туйлшрах хэрэггүй гэдгийг онцолж хэлмээр байна. Гариг гэхээ болиод хуучин бичлэгийн дуудлагаар нь “гараг” гэж ярьж бичлээ гээд юу хожив? Хэрвээ тэгэхдээ тулбал нулимс гэхийн оронд “нилбасу”, дээл гэхгүй “дэбэл” гэж байх ёстой болно. Хэл бол байнга хувирч хөгжиж байдаг жамтай зүйл бөгөөд үүнийг ухрааж, хэт монголчирхох нь эх хэлээ дээдэлж байгаа хэрэг огтхон ч биш. Гадаад хэл эрдмийн түлхүүр мөн юм бол эх хэл бол их мэдлэгийн суурь гэж мунхагласнаа та бүхэнтэй хуваалцах гэж үүнийг тэрлэв.